آسيب شناسي فرش

به منظور استفاده صحيح و مطلوب از فرش و جلوگيري از وارد آمدن خسارات و آسيب مي بايست در ابتدا عوامل مخرب را شناسايي كرد ، بدنبال راه هاي حفاظت و نگهداري مرسوم و علمي گشت در ابتدا آسيبها را طبق جدول 1 طبقه بندی می نماییم، سپس به توضیح آن می پردازیم.

جدول شماره (1)

آسیب های وارده به فرش در زمانهای زیر بروز می کند:

1. قبل از دو تولید
2. در هنگام پروسنه تولید
3. بعد از تولید قبل از دسترسی به مصرف کننده
4. هنگام استفاده در محیط منزل و کار
5. هنگام نگهداری و انبار کردن (موزه ها، گمرک و بازار)

1) قبل از تولید:

1. استفاده از مواد اولیه (پشم، ابریشم، پنبه و نخ هایی با تاب و نمره ی متفاوت و غیر استاندارد) و ابزار نامرغوب ( نقشه ی نامناسب، دفتین و شانه، ابزار بافت و دار)
2. استفاده از مکان بافت غیر استاندارد (کمبود نور، روش نشستن، تهویه)
3. رنگرزی (نحوهه رنگرزی و شستشوی الیاف و نخ)

2) هنگام پروسه ی تولید

1. چله کشی غیر مناسب و غلط (شل و سفت بودن چله، تراکم و چیدن نا منظم چله ها در کنار هم)
2. استفاده غلط از ابزار بافت و دار
3. تسلط کم و آموزش ناقص به بافندگان
4. استفاده از گره های تقلبی (جفتی بافی، سه سه بافی و بی گره بافی)
5. دو دست شدن بافت توسط چند بافنده
6. پایین کشی غیر اصولی قالی جهت ادامه ی بافت و دوخت چله ها در روش فارسی بافت.
7. عیوب بافت (غلط بافی، عدم پیشکشی مناسب، پوکی فرش، بالا یا پایین زادگی، متراکم و تنگ شدن نامناسب چله ها، شل شدن چله ها، ضخیم و نازک بودن چله ها، به کارگیری نامناسب پودها، شمشیری، سره دار بودن، پرداخت بد قیچی، رها کردن سر پود در حین بافت، ترنج دار بودن، لوله شدن، کیسی، ترکیدگی، لوچه، دورنگی)
8. عیوب نقشه (عدم اصالت طرح و رنگ، عدم پخش صحیح و متعادل عناصر و نگاره های فرش، عدم تناسب طرح با رج ها، عدم تناسب عناصر تزئینی با ابعاد فرش، شکستگی بندها و خطوط منحنی و گلها)

3) بعد از تولید

1. غیر استاندار جداکردن فرش ار روی سردار
2. دارکشی نامناسب
3. پرداخت بد و ناهمگون
4. شستشو و غبارگیری (موگیری) غیر اصولی فرش
5. مرمت نامرتب و غیر اصولی قالی

4) هنگام استفاده در منزل و محیط کار

1. عوامل آسیب رسان بر فرش:

الف) زنده: انسان، حیوان، حشرات، قارچ ها، جلبک ها، خزه ها

ب) غیر زنده: آب و هوا، گرما و رطوبت، نور و آلودگی های جوی

1. عوامل مخرب و تحمیلی بر فرش: انواع لکه ها، کوبیده شدن فرش، وارفتن شیرازه و گلیم بافی، رنگ دادن فرش، سوختن، در و پنجره و تهویه نامناسب، مواد شیمیایی مخرب
2. روش ها و انواع انبار در نگهداری قالی

1) قبل از تولید

الف و ب) استفاده از ابزار و مواد نامرغوب و غير استاندارد

استافده از ابزار غير استاندارد و نامطلوب گاهي اتفاق مي افتد و باعث از بین رفتن ماه ها تلاش می گردد ،‌به عنوان مثال استفاده از دفتين با شانه هايي (دندانه) که از لحاظ وزن مناسب نمي باشد که باعث كم كوبيدن و يا زياد كوبيدن پودها بر روي گره شده و فرش بالا يا پائين زدگر پيدا مي كند و اگر تيغه هاي آن خراب يا داراي زائده باشد باعث پارگي زياد نخ چله شده و در حين بافت بافنده را با مشكل مواجه مي كند .( در صورت عدم تناسب تراکم دندانه های دفتین با رج شمار فرش) استفاده از قلاب با تيغه كند باعث مي شود كه هنگام بريدن خامه ، خامه ها به صورت نامرتب بريده شده و بافنده مجبور شود كه جهت كوتاه كردن خامه آن را بكشد و يا بزور آن را بكند كه باعث كم تراكم شدن پرز گره مي گردد .

استفاده از دارهاي نامناسب با ابعاد مختلف

دارهاي چوبي كه به مروز زمان تركيب اجزاي آن بهم خورده است و يا استافده از دارهايي كه بر روي غلتكهاي آن داراي خلل و فرج و زائده باشد كه باعث پارگي چله ها مي گردد و یا دارهای فلزی که سردار و زیردار آن ها کج و خراب و فرسوده شده است یا متعلقات جانبی دارها خراب باشد.

ج ) استفاده از مكان بافت غير استاندارد

هر چه مكان بافنده راحت ، مناسب و صحيح باشد وي بر روي بافت قالي مسلط بوده و از خسته شدن زود هنگام اعضاء بدن او جلوگيري مي شود كه اين مكانها مي بايست در ابتدا فضاي مناسب در ابعاد دلخواه و مناسب دار قالي بوده و داراي روشنائي خوب باشد كه چشم بافنده از نور كم يا زياد خسته نشود ازنيمكتها و صندليهاي مناسب و مسلط به كار استفاده گردد بافنده به راحتي بتواند نقشه خواني كرده و گره بزند و فضا بايد داراي تهويه مناسب سرويس حمل و نقل ، بيمه ، مزد كافي ، و .... باشد. همه عوامل فوق باعث مي شود كه بافنده به كار خود دلگرم بوده و از غلط بافي ، عدم پيش كشي ،‌جفتي بافي و ... جلوگيري گردد و محیط کار بایستی دارای دما و رطوبت ثابت بوده و نور خورشید به طور مستقیم به دار قالی نتابد.

د) رنگرزي

رنگ نخستين عاملي است كه در فرش به چشم مي آيد ،‌مواد رنگي از منابع گوناگون نظير گياهان ، جانوران و منابع معدني مثل فلزات و تركيبات شيميايي به دست مي آيد. رنگهاي شيميايي كه از تركيب مواد اسيدی و بازي به دست مي آيد از نظر كيفي پايدار ودر مقابل شستشو و استفاده در مقابل نور خورشيد تفاوت قابل ملاحظه اي با رنگهاي طبيعي دارند و رنگهاي طبيعي در زمان استفاده از شفافيت اوليه به نوعي به ملايمت ونرمي مي گرايد و چشم را خسته نمي كند . پس در هنگام رنگرزي بايد به ابزار ملزومات رنگرزي ،‌نحوه استفاده وآماده سازي الياف دقت لازبم را داشت شستشو و پاك سازي الياف به طوري كه به صورت معمولي و ساده با مواد مناسب شستشو گردد و الياف پشم در اثر سهل انگاري هنگام شتسشو به ههم فشرده و در هم پيچيده نشود و به صورت نمد نگردد . ظروف رنگرزي تميز بوده و از ظروف جداگانه برای رنگهاي تيره يا روشن استفاده شود ، به مدت زمان جوشاندن دما توجه شود و زمان كافي براي آن در نظر گرفته گردد و مقدار رنگ و مواد كمكي بايد كاملاً محاسبه شده وكلافها در آنها بخوبي شناور باشند كه كلافها از هم گشوده شوند و بعد از رنگرزي خامه ها به خوبي آبكشي شده و در محل مناسب خشك گردد . سهل انگاري در هنگام رنگرزي آسيب هاي جدي به فرش وارد مي كند كه قابل جبران و ترميم نمي باشد مثل رگه دار شدن رنگ قالي ،‌رنگ دادن طرحهاي مجاور به همديگر بعد از شستشو ،‌بدرنگي، طرح از هم پاشيدگي رنگها و خرابي سطح ليف پشم بر اثر عدم نفوذ رنگ به داخل آن . در خصوص الياف ابريشم كه رنگرزي آن داراي مهارت خاصي مي باشد بايد موارد فوق رعايت شود. در خصوص پودها كه معمولاً از جنس پنبه است رنگرزي وآماده سازي آسانتر مي باشد .

2) هنگام پروسه تولید

ه) چله کشی غير مناسب وغلط ( شل و سفت بودن چله ،‌تراكم و چيدن نامنظم چله ها در كنار هم)

يكي از مهمترين عوامل عيب در قالي چله كشي نامناسب است كه اين عيب باعث به وجود آمدن اكثر عيوب قالي مي باشد . اگر چله هاي قالي شل یا سفت باشد باعث پائين زدگي یا بالا زدگی فرش شده و اندازه فرش پس از بافت تغییر می کند. تراكم نامناسب چله ها در فرش باعث به هم خوردگي نقشه بافت و طرحها مي شود. عیوب ترنج دار شدن – لوله شدن فرش و ... را ناشی می شود.

و) استفاده غلط از ابزار بافت و دار و نقشه خواني

بعلت آموزش كم و اطلاع ناقص بافنده از روش صحيح استفاده از ابزار بافت وقالي باعث مي شود كه بافنده از دفتنيهاي نامناسب جهت رجشمار فرش استفاده كند قلاب نامناسب و استفاده غلط از پود، چله و خامه با توجه به رجشمار فرش كه باعث عيوب ظاهري قالي مي گردد ( ترنج دار – بالا وپائين زدگي فرش و ... )‌كه در عيوب قالي بحث خواهد شد و عدم تسلط بر نقشه خواني نيز باعث غلط بافي مي گرد . لذا شناخت و آموزش بافنده جهت شناسائي عيوب فرش و نحوه برطرف كردن آن بسيار مهم است .

ز )‌تسلط كم و آموزش ناقص به بافنده

ح)‌استفاده از گره هاي تقلبي (‌جفتي بافي – سه سه بافي و بي گره بافي )‌

همانگونه كهاز عنوان مشخص است استفاده از گره هاي تقلبي باعث كاهش تراكم پرز در فرش و كاهش استقامت گره در تارها شده و از عمر مفيد فرش مي كاهد و گاهي اوقات بعضي از بافنده ها در قسمت های بدون نقشه اقدام به زدن گره هاي تقلبي مي كنند كه باعث مي شود آن قسمت از فرشها زودتر سائيده و خراب گردد .

ط) ‌پائين كشي غير اصولي قالي جهت ادامه بافت و دوخت چله ها در روش فارسي بافت

معمولاً پس از بافت قسمتي از فرش چون قسمت بافته شده بالا مي آيد و براي ادامه در بافت مشكل ايجاد مي شود معمولاً چله ها را شل كرده و فرش را بدور غلتك پائين مي پيچند و فرش به پشت چله مي رود و اين عمليات اگر به درستي انجام نشود يعني پائين كشي كج باشد و ياشل و سفت گردد علاوه بر كج شدن فرش، باعث پيدا شدن بسياري از عيوب از جمله بالا و پائين زدگي ، شمشيری رشدن، سره دار بودن و ... مي گردد .

دردارهاي فارسي بافت پس از صاف نمودن لبه فرش اگر گره هاي چله ها در بالا دار شل باشد باعث مي گردد و بافت فرش با مشكل مواجه شده وعيوب ظاهري فرش بيشتر گردد .

ی) عيوب بافت فرش

1- غلط بافي :‌

هر گونه شكستگي در نقوش فرش بافته شده و به هم خوردگي طرحج كه نتيجه زدن گره اشتباه است غلط بافي مي نامندکه می توان مهمترین عوامل را به شرح زیر عنوان کرد.

1- بافنده نقشه را غلط ببافد

2- گوينده نقش را غلط بگويد .

3- طراح ممكن است نقشه را غلط ترسيم كند .

4- عدم تناسب نقشه با رجشمار

5- ضخيم يا نازك بودن نخ چله

6- به جاي رنگ مورد نظر در نقشه رنگ ديگري به كار بردن

7- چند رديف نقشه رانبافتن يا تكرار بافي در نتیجه غلط بافي ، گل ها و ساير نقوش در فرش از اندازه و ابعاد متناسب خارج شده ، ‌و نگاره ها بزرگتر ، كوچكتر و حتي ناموزون ديده مي شوندكه بايد پس از شناسائي آن را پيدا و تصحيح كرد .

2- عدم پيش كشي گره ها

در بررسي پشت برخي از فرشهاي نيمه باف و حتي بافته شده ، برجستگيهاي كوچكي از نخ خامه ها ديده مي شود به عبارت ديگر قسمتهاي انتهاي يك گره در پشت فرش نسبت به ساير گره برجسته ترديده مي شود لذا پس از بافت هر رج فرش، بافنده بايد با استفاده از دست يا شانه‌گره ها را به سمت جلو بكشد در غير اين صورت علاوه بر ارزيابي كم قيمت در آينده پس از استفاده از فرش باعث پوكي فرش و در آمدن سر خامه ها از داخل چله ها مي شود .

3- پوكي فرش

در برخي از فرشها هنگامي كه دست را بر روي سطح فرش بكشيم و انگشتان خود را به داخل پرزگره ها فرو بريم متوجه مي شويم كه نوك انگشتان به راحتي با چله هاي فرش برخورد مي كند كه استفاده از گره جفتي (كاهش مصرف خامه در فرش )‌، عدم انطباق نمره ی خامه ها با رجشمار فرش از جمله ‌عوامل آن مي باشد كه باعث پوكي فرش، سبكي و تقلب در فرش مي باشد .

4- بالا يا پائين زدگي در فرش

در برخي از فرهاي نيمه بافت ، متوجه مي شويم كه رجهاي بافته شده در يك خط مستقيم قرار ندارند و بخشي از رجهاي فرش بالاتر و پائين تر از بخش ديگر هستند در اين حالت هنگامي كه آخرين رج بالفته شده را نگاه مي كنيم برآمدگي يا فرورفتگي ديده مي شود و اين عيب سبب مي شود تا گل ها ، نقشه ها يا دراز و كشيده شده و يا كوتاه و پهن ديده شوند و در صورت بالا زدگي در همان قسمت بالا زده رجشمار طولي فرش از رجشمار عرضي آن كمتر مي شود و بلعكس علل آن :‌

1- تغيير ضخامت پود وخامه ها :‌كه باعث تغيير ضخامت مربع بافت ( گره ، پود ضخيم و نازك )‌ميگردد.

2- متراكم و تنگ شدن چله ها :‌تراكم و فاصله يافتن چله ها از يكديگر باعث مي شود كه گره هاي فرش به صورت صحيح وبا فاصله مناسب در كنار هم قرار گيرد و در صورت عدم رعايت اين نسبت نظم گره ها به هم مي خورد و گره ها در رجها نامنظم مي گردد .

3- عدم يكنواختي و منظم نبودن ضربات دفتين :‌ چنانچه بافنده برخي از قسمتهاي فرش را كمتر يا آهسته تر بكوبد گره ها در فرش در همان ق5سمت به طور كامل بر روي هم قرار نمي گيرند و بين رجهاي فرش فاصله ايجاد مي گردد و يا اينكه با ضربات محكم ، گره ها بهم نزديك و فشرده مي شوند .

شل شدن چله ها :‌ باعث مي شود تا گره ها به طور صحيح و كامل روي هم قرار نگ